Alaksandr Frydman. Fota: Kyky.org
— Davajcie pahladzim na jeŭrapiejski dośvied. Jość Irłandyja, dzie pieravažaje anhlijskaja mova faktyčna całkam; jość Aŭstryja, žychary jakoj razmaŭlajuć na niamieckaj movie, ale niamieckaja mova aŭtamatyčna nie robić ich niemcami. Chacia Aŭstryja va mnohim žyvie ŭ niamieckaj kulturnaj prastory: mnohija hladziać niamieckaje telebačańnie, chapaje ludziej, jakija čytajuć niamieckija haziety, viedajuć niamieckich muzykaŭ. Heta naturalna, bo Hiermanija namnoha bolšaja, čym Aŭstryja. Ale aŭstryjcy nie ličać siabie zaležnymi ad Hiermanii. U Jeŭropie jość krainy ź niekalkimi dziaržaŭnymi movami — taja ž Šviejcaryja.
Mova — važny, ale nie adziny čyńnik zachavańnia niezaležnaści dziaržavy.
My pavinny zychodzić z realnaj situacyi. A ciapier Biełaruś znachodzicca ŭ vielmi drennaj situacyi. Moŭnaja palityka režymu Łukašenki pryviała da zaniapadu biełaruskaj movy — heta fakt.
Čym adroźnivajecca biełaruskaja situacyja ad Ukrainy, dzie situacyja była dosyć nietryvałaja? I ciapier va Ukrainie chapaje ruskamoŭnych ludziej. Ale: vyrasła maładaja hienieracyja ŭkraincaŭ. Ja ŭ Hiermanii baču maładych ukraincaŭ z roznych rehijonaŭ krainy, jakija častkova havorać na ruskaj, častkova — na ŭkrainskaj movach. U razmovach miž saboj ukraincy addajuć pieravahu ŭkrainskaj movie. Nacyjanalnaja moŭnaja palityka daje svoj plon.
U Biełarusi ŭsio vyhladaje inakš — zaniapad biełaruskaj movy. I kali nasamreč źmieniacca abstaviny i hetaja dyktatura laśniecca, to Biełaruś čakajuć kudy bolš surjoznyja vykliki, čym moŭnaje pytańnie.
Biełaruś čakajuć vialikija ekanamičnyja prablemy, pytańni biaśpieki vyjduć na pieršy płan. U takich varunkach paŭstanie pytańnie: ci ŭ stanie kraina vydzialać dadatkovyja hrošy na kulturu, movu?
Biełaruś čakajuć ciažkija časy. I ŭ takich umovach treba pavodzić siabie vielmi aściarožna i strymana. Ruskaja mova ŭkaraniłasia ŭ Biełarusi, i treba pryznać ščyra, što dla pieravažnaj kolkaści biełarusaŭ ruskaja mova źjaŭlajecca rodnaj. Vidać, dla značnaj častki biełarusaŭ Dastajeŭski z Tałstym bolš blizkija i zrazumiełyja, čym Bykaŭ z Karatkievičam. Biełarusy žyvuć u ruskamoŭnaj prastory, adkul vielmi ciažka vychodzić.
Paśla pačatku paŭnamaštabnaj vajny va Ukrainie z 2022 hoda ja naziraju cikavyja rečy. Ja z ruskaj kulturaj źviazany prafiesijna. Ale nie žyvu ŭ ruskaj kulturnaj prastory: ja faktyčna nie hladžu ruskija filmy ŭ svoj volny čas, nie słuchaju ruskuju muzyku, na rasijskim telebačańni ja hladžu tolki palityku i rasijskuju prapahandu, bo mnie jaje davodzicca analizavać. U mianie niama asablivaj cikavaści da kulturnickaha žyćcia ŭ Rasii. Ja nie kažu, što heta dobra i tak treba siabie pavodzić — prosta ŭ mianie inšyja intaresy.
Adnačasova ja baču ludziej, jakija zajaŭlajuć: usio, ja vychodžu z «ruskaha miru», ja nie žadaju ź im mieć ničoha ahulnaha, ale adnačasova hladziać rasijskija sieryjały ci zabaŭlalnyja pieradačy na rasijskim telebačańni. To-bok ludzi nastolki hłyboka siadziać u ruskaj prastory, što vyjści ź jaje niejmavierna ciažka, admovicca ad jaje nadzvyčaj ciažka, navat baluča.
Nam daviadziecca mieć spravu z hramadstvam, u jakoha nulavy demakratyčny vopyt, dzie ŭsio žyvoje začyščana pad korań, jakoje čakajuć ciažkija ekanamičnyja vyprabavańni i surjoznyja vykliki ŭ śfiery biaśpieki. Niešta rabić u takim hramadstvie budzie niejmavierna ciažka.
Nie treba mieć iluzij. Usie vysiłki łukašenkaŭskaha režymu i jahonaj prapahandy vydać bieł-čyrvona-bieły ściah za fašysckuju simvoliku, usia ichniaja ahresiŭnaja łuchta padryvaje, kaniešnie, reputacyju bieł-čyrvona-biełaha ściaha.
Ale kali čyrvona-zialony ściah narešcie budzie zamienieny na bieł-čyrvona-bieły ściah, to, dumaju, bolšaść hramadstva sustrenie heta spakojna, abo niejtralna, abo abyjakava. Pa pryncypu: mnie ŭsio roŭna, jaki ściah, hałoŭnaje — kab ja moh zarabić svaje hrošy. Tak što viartańnie bieł-čyrvona-biełaha ściaha surjoznych pratestaŭ nie vyklikaje.
Ź inšaha boku, rezkija źmieny ŭ moŭnym pytańni: naprykład, ruskaja mova stracić status dziaržaŭnaj abo pačniecca tatalnaja derusifikacyja, ci vyciaśnieńnie ruskaj movy, jak va Ukrainie ci krainach Bałtyi — dla mnohich ludziej stanuć vielmi balučymi. Balučymi tamu, što ŭ hetaj ruskamoŭnaj, ruskakulturnickaj prastory jany isnujuć. Heta moža nanieści hramadstvu dadatkovuju škodu.
Biełarusizacyja biezumoŭna patrebna, pytańnie hetak navat nie staić. A kiraŭnictva krainy musić razmaŭlać pa-biełarusku — heta vidavočna, jak uschod dy zachod sonca.
Davajcie voźmiem Uładzimira Zialenskaha, jaki, chutčej za ŭsio, u štodzionnym žyćci, pa-za kamierami, razmaŭlaje na ruskaj movie — dla jaho heta rodnaja mova. Ale Zialenski jak prezident Ukrainy, tym bolš u siońniašnich umovach, asabliva ŭ publičnaj prastory, musić karystacca vyklučna ŭkrainskaj movaj: prezident musić padavać prykład, deputaty pavinny być prykładam, žurnalisty.
Kali takich prykładaŭ budzie dastatkova šmat — i astatni narod pastupova padciahniecca, nieabaviazkova šukać radykalnyja kroki. Tym bolš što ŭ Biełarusi biełarusizacyju rabić budzie ciažka — z-za asabliva mocnych tradycyj rusifikacyi i rasijskaha faktaru. Navat kali ŭ Biełarusi pačnucca surjoznyja źmieny, my nie viedajem, jakoj u hety čas budzie Rasija, jak jana budzie reahavać.
Čytajcie taksama:
«Chaj chto-niebudź užo narešcie skaža: treba vyvučać biełaruskuju jak zamiežnuju movu»
